Najważniejszym zapewne znaczeniem symbolicznym pięciu buddów jest ich znaczenie psychologiczne. Każdy z nich symbolizuje zwycięstwo nad jedną negatywną, niszczycielską myślą czy emocją, lub nad kompulsywnym wzorcem działania opartym na nieświadomości.
Wyzwolenie
Mowa idzie o pewnego rodzaju duchowej alchemii, o transmutacji energii mentalnej, która w świecie cierpienia i głupoty krąży uwięziona w bezcelowych cyklach negatywnych bodźców i reakcji. Tantra buddyjska twierdzi, że możliwe jest, dzięki mocy archetypów, uwolnienie tej energii z ciężkich, blokujących ją nawykowych wzorców myśli i zachowań.
Wyzwolenie takie pozwala zamanifestować się pięciu mądrościom oświeconego umysłu, które jako potencjał są obecne w pięciu skupiskach psycho-fizycznych (sanskr. pańcza skandha) tworzących istotę ludzką:
Budda Akszobhja
(tybet. Mitjopa), niebieski, zajmujący środek mandali, symbolizuje przekształcenie gniewu i nienawiści w Mądrość Podobną Zwierciadłu (sanskr. Adarszadżniana), która pozwala pojąć, iż wszystkie zjawiska i byty posiadają tę samą podstawę czy esencję. Ten budda odpowiada skupisku formy (sanskr. rupa skandha) czyli funkcji postrzegania form oraz dźwięków. Odpowiada mu element wody (czasem, w opisach innej tradycji, powyższym zjawiskom i funkcjom odpowiada Budda Wairoczana). Jest on władcą rodziny diamentowej buddów (której symbolem jest diamentowe berło zwane w sanskrycie wadżra; tybet. dordże). Czasami wadżrę tłumaczy się też jako piorun czy grom, co również symbolizuje moc i niezniszczalność.
Budda Wairoczana
(tybet. Nampar Nangdze), biały, zajmuje kierunek wschodni mandali (czasem, wymiennie z Akszobhją, zajmuje środek) i symbolizuje przekształcenie niewiedzy czy głupoty w Mądrość Wszechobejmującą (sanskr. Dharmatadżniana), która jest gnozą absolutnego poznania rzeczywistości. Ten budda odpowiada skupisku świadomości (sanskr. widżnianaskandha) lub formy, jeżeli występuje wymiennie z Akszobhją . Odpowiada mu element przestrzeni (eter). Jest on władcą rodziny Buddy, której symbolem jest ośmioszprychowe koło Dharmy (sanskr. dharmacakra; tyb. czokjikhorlo).
fot. Beata Kościelniak
Budda Ratnasambhawa
(tybet. Rinczen Dziungne), żółty, zajmuje południowy kierunek mandali i symbolizuje przekształcenie dumy i skąpstwa w Mądrość Powszechnej Równości (sanskr. Samatadżniana), która ukazuje absolutną równość wszystkich istot i zjawisk. Odpowiada mu element ziemi i jest on władcą rodziny Klejnotu (Ratna; tyb.Rinczen). Jego symbolem jest stylizowany Klejnot Spełniający Życzenia (sanskr. czintamani; tybet. Jiszinorbu)
Budda Amitabha
(tybet. Opame), czerwony, zajmuje kierunek zachodni, symbolizując przekształcenie chciwości i pożądania w Mądrość Rozróżniającą (sanskr. Pratjaweksza – żniana), która pozwala na wyraźne postrzeganie indywidualnych cech i wartości wszystkich zjawisk oraz ich różnorodności. Odpowiada mu element ognia i jest on władcą rodziny Lotosu (Padma; tyb. Pema). Symbolem jest czerwony lotos.
Budda Amoghasiddhi
(tybet. Donnio Drubpa), zielony, znajduje się w kierunku północnym mandali, symbolizuje przemianę zazdrości i zawiści w Mądrość Wszechspełniającą (sanskr. Krijanuszthana -dżniana) będącą najwyższym wyrazem pełnej współczucia aktywności dla pożytku wszystkich istot. Odpowiada mu element powietrza/wiatr, jest panem rodziny buddów zwanej Karma (dosłownie: Działanie). Jego symbolem jest miecz mądrości lub podwójne berło mocy wadżra.
Maciej Magura Góralski
kustosz Muzeum Azji i Pacyfiku, autor i kurator wystawy Mandala Pięciu Buddów, z katalogu do której pochodzi powyższy fragment.